ปรัชญาการศึกษา หมายถึง ความเชื่อหรือความคิดที่เกี่ยวกับการศึกษา ซึ่งแสดงออกมาในรูปของอุดมการณ์ ทฤษฎีต่างๆ เพื่อเป็นแนวทางในการจัดการศึกษา โดยปกติแล้วปรัชญาการศึกษาจะคำตอบคำถาม 2 ประการคือ
- การศึกษาจะพัฒนาคนให้มีคุณลักษณะอย่างไร
- อะไรคือความรู้ที่มีคุณค่าและมีประโยชน์ต่อมนุษย์
แนวปรัชญาการศึกษาของบุคคลยุคต่างๆ พอสรุปได้ดังนี้
โซฟีสต์ เป็นกลุ่มนักปรัชญาที่เริ่มมีความคิดเกี่ยวกับเป้าหมายของการศึกษา ว่า การศึกษาต้องสามารถทให้ผู้เรียนได้รับความสำเร็จในการแสวงหาผลประโยชน์ให้กับตัวเอง
โสคราตีส มีความเห็นว่า เป้าหมายของการศึกษา คือ การค้นพบสัจธรรมหรือความจริงเชิงปรนัย
เพลโต เป็นคนแรก ที่กล่าวถึงเป้าหมายการศึกษาอย่างชัดเจน โดยมีความเห็นว่า เป้าหมายการศึกษา คือ การทำให้บุคคลตระหนัก ได้ชัดเจนว่าเขาสมควรเป็นชนชั้นไหนในสังคม
เซนต์ ออกัสติน มีความเห็นว่า เป้าหมายของการศึกษา คือ การมุ่งหวังให้ผู้เรียนกลับใจไปรักพระเจ้า(Conversion) และสำนึกบาปของตน(Repentance) ทั้งนี้ เพราะการกลับใจไปรักพระเจ้าย่อมทำให้มนุษย์พบกับความสุขที่แท้จริง
จอห์น ล็อค มีความเห็นว่า เป็าหมาขของการศึกษาควรมุ่งสู่สังคมและรัฐ ไม่ใช่อาณาจักรของพระเจ้า เป้าหมายดังกล่าว คือ การรักษารัฐที่ให้ควมมั่นคงในสิทธิในทรัพย์สินส่วนบุคคล
รุสโซ มีความเห็นว่า เป้าหมายของการศึกษา คือ การให้ผู้เรียนได้เติบโตตามแนวโน้มแห่งธรรมชาติของตน การศึกษาจึงเป็นอิสระจากสังคมและอิทธิพลใด ๆ ทั้งสิ้น ผลของการให้การศึกษาในลักษณะดังกล่าวนี้คือ ผู้เรียนสามารถเป็นตัวของตัวเอง จากนั้น จึงเรียนรู้ถึงความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลในสังคมและการมุ่งสู่ความดีของสังคมทั้งสังคมโดยละเลยผลประโยชน์เฉพาะตนและเฉพาะกลุ่มลงเสีย
ปรัชญาปฏิบัตินิยม ปรัชญาปฏิบัตินิยมมีความเชื่อว่า เป้าหมายของการศึกษา คือ การสร้างให้ผู้เรียนเป็นผู้พร้อมที่จะแก้ปัญหาของตนด้วยตนเอง ดังนั้น การศึกษาต้องมุ่งให้เกิดผล ที่ปฏิบัติได้ มิใช่มุ่งการเรียนรู้แต่ทฤษฎีเท่านั้น
ปรัชญาอัตถิภาวนิยม ปรัชญาอัตถิภาวนิยมมีความเชื่อว่า เป้าหมายของการศึกษา คือ การเป็นตัวของตัวเองของผู้เรียน และความเป็นอิสระของผู้เรียน และประสบการณ์ที่แท้จริงของผู้เรียน
รัฐฟาสซิสต์ ปรัชญาการศึกษาของรัฐฟาสซิสต์ คือ ผู้เรียนต้องเสียสละตัวเองและมุ่งสู่เป้าหมายของรัฐ
รัฐประชาธิปไตย ปรัชญาการศึกษาของรัฐประชาธิปไตย คือ การศึกษามุ่งสู่จุดหมายของปัจเจกบุคคลมิใช่รัฐ ดังนั้น รัฐประชาธิปไตยจึงชื่นชมปรัชญาการศึกษาแบบปรัชญาปฏิบัตินิยม และปรัชญาอัตถิภาวนิยมมากกว่า
ส่วนปรัชญาการศึกษาอิสลามนั้น ต้องคำนึงถึงเป้าหมายของการบังเกิดมนุษย์ขึ้นมา ในอัลกุรอาน อายัตที่ 30 สูเราะห์อัลบะเกาะเราะฮฺ อัลลอฮฺได้ตรัสว่า
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً ..[البقرة : 30]
ความว่า : และจงรำลึกถึงขณะที่พระเจ้าของเจ้าได้ตรัสแก่มะลาอิกะฮฺว่า แท้จริงข้าจะให้มีผู้แทนคนหนึ่งในแผ่นดิน
อาดัม คือ มนุษย์คนแรกที่อัลลอฮฺสร้างมา โดยอัลลอฮฺได้ตรัสให้มะลาอิกะฮฺทราบว่า พระองค์ได้สร้าง เคาะลีฟะฮ บนพื้นดิน และเคาะลีฟะห์ก็คือผู้ที่จัดการสรรพสิ่งบนโลกแทนพระองค์
พระองค์(อัลลอฮฺ) คือ ผู้ครอบครอง และเรา(มนุษย์)เป็นผู้ถือครอง เราจะจัดการอย่างไรก็ได้บนโลกนี้ ในลักษณะเป็นตัวแทนพระองค์ ดังนั้นการจัดการของเรา(มนุษย์)นั้น ต้องอยู่กรอบและขอบเขตที่พระองค์กำหนด
อัลลอฮฺได้ตรัสในอีกอายัตหนึ่งว่า
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ [الذاريات : 56]
ความว่า : และข้ามิได้สร้างญิน และมนุษย์เพื่ออื่นใด เว้นแต่เพื่อเคารพภักดีต่อข้า (อัลกุรอาน ซูเราะห์ อัซซารียาต / 56)
มนุษย์ถูกสร้างขึ้นมาเพื่อการภักดีต่ออัลลอฮเท่านั้นฉะนั้นการศึกษาในอิสลามควรจะเน้นในเรื่องการสร้างคนให้เป็นคนดี ภักดีต่ออัลลอฮฺ ยึดหลักอัลกุรอานเป็นธรรมนูญชีวิต และหะดีษนบีเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิต
ในเวลาเดียวกันก็ต้องฝึกฝนและเตรียมพร้อมมนุษย์สำหรับการทำมาหากินอย่างมีความสุข
وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا [القصص : 77]
ความว่า : เจ้าจงแสวงหาในสิ่งที่อัลลอฮฺให้แก่เจ้าในภพอะคีเราะฮฺ และเจ้าก็อย่าลืมวาสนาของเจ้าจากพื้นแผ่นดิน (อัลกุรอาน ซูเราะห์ที่ อัลกอศอศฺ / 77)
-------------------------
บทความสั้นๆนี้ ผมได้เขียนลงใน https://www.gotoknow.org/posts/90458 เมื่อ เขียนเมื่อ 15 เมษายน 2007 14:20 น. (หรือเมื่อ 14 ปีที่แล้ว)
